مصرف مواد مخدر هنگامی به یک اختلال روان شناختی تبدیل میشود که فرد از لحاظ جسمانی یا روانشناختی به ماده‌ای وابستگی پیدا کند. در DSM-IV طبقهٔ اختلال مرتبط با مصرف مواد به دو طبقهٔ کلی تقسیم میشود: سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد.
سوء مصرف مواد را هنگامی میتوان به کاربرد که مصرف مواد با کارکرد اجتماعی یا شغلی فرد تداخل نماید. هر گاه فردی سراسر روز را به مستی بگذراند یا نتواند مصرف خود را کاهش دهد یا هرگاه الگوی مصرف به رفتار نامتعدل، تکانشی یا پرخاشگرانه منجر شود، او را میتوان به عنوان مصرف کنندهی سوء الکل در نظر گرفت.
مصرف مواد هنگامی به وابستگی به مواد تبدیل میشود که این الگوی مصرف، نه تنها با کارکرد اجتماعی و شغلی تداخل کند، بلکه همچنین به واکنش های جسمانی تحمل مواد(نیاز به مواد بیشتر برای رسیدن به همان اثر اولیه) یا نشانه‌های ترک(واکنش های جسمانی که هر گاه مصرف دارو قطع شود، بروز می‌کنند) منجر شود.
اختلالات مرتبط با مواد مخدر :
اختلالات مرتبط با مواد، اختلالاتی را شامل می شود که به مصرف یک ماده قابل سوء مصرف(از جمله الکل) عوارض جانبی یک داروی تجویز شده و قرار گرفتن در معرض سم مربوط می شوند. اختلالات مرتبط با مواد به دو گروه تقسیم می شوند:
۱ – اختلال مصرف مواد شامل وابستگی مواد و سوء مصرف مواد
۲- اختلالات ناشی از مصرف مواد شامل مسمومیت مواد، محرومیت مواد، دلیریوم ناشی از مصرف مواد زوال عقل پایدار ناشی از مواد، اختلال فراموشی پایدار از مواد، اختلال پسیکوتیک ناشی از مواد، اختلال خلقی ناشی از مواد، اختلال اضطراب ناشی از مواد اختلال کنشی جنسی ناشی از مواد و اختلال خواب ناشی از مواد.
اختلال مصرف مواد مخدر
الف:وابستگی مواد
وابستگی نیاز روانی یا جسمانی برای ادامه مصرف ماده است و علامت اساسی آن مجموعه ای از علائم شناختی – رفتاری و فیزیولوژیکی است و حاکی از آن است که فرد علیرغم داشتن مسائل قابل ملاحظه مرتبط با مواد به مصرف مواد ادامه می دهد الگویی از مصرف تکراری وجود دارد کم معمولا منجر به تحمل، محرومیت و رفتار اجباری مصرف دارو می شود وابستگی به یک ماده ممکن است روانی- جسمی یا هر دو باشد. وابستگی روانی یا رفتاری که گاهی عادت نیز خوانده می شود عبارتست از میل شدید مستمر یا متناوب برای مصرف مواد به منظور اجتناب از حالت ملال و خماری وابستگی جسمی یا فیزیولوژیک، عبارتست از ناتوانی قطع مصرف مواد به این معنی که قطع مصرف آن موجب بروز علایم می شود که اغلب عکس اثراتی است که استفاده کننده بدنبال آن است.
تحمل عبارتست از نیاز به مصرف مقدار بیشتر مواد برای رسیدن به اثر مطلوب(اثر مورد نظر) یا کاهش قابل ملاحظه تأثیر مواد با ادامه مصرف مقدار معینی از مواد بطوری که فرد با مصرف مقدار همیشگی، به آن تأثیر دلخواه قبلی نمی رسد، لذا مجبور است مقدار مواد را افزایش دهد. تحمل نشانگر پاسخ به اثرات مواد است که نیاز به مقادیر بالاتر را برای رسیدن به آن اثر ایجاد می کند .
اعتیاد وابستگی روانی و جسمی به مواد را بیان می کند و چون یک اصطلاح غیرعلمی است مورد استفاده قرار نمی گیرد و به جای آن وابستگی مواد و یا وابستگی دارویی مورد استفاده قرار می گیرد .
ب- سوء مصرف مواد Substance Abuse:
سوء مصرف مواد، عبارتست از الگوی غیرانطباقی مصرف مواد که پیامدهای مضر دارد.مانند مشکلات اجتماعی – قانونی و شغلی و استعمال در موقعیت هایی که از نظر جسمی خطرناک است. مثلا هنگام رانندگی موادی که قابل سوء مصرف هستند.شامل، الکل -آمفتامین ها – کافئین، حشیش، مواد افیونی، کوکائین، توهم زا- مواد استنشاقی، نیکوتین، مسکن ها، خواب آورها، و ضد اضطراب ها و فن سیلکیدین می باشند.به این مواد گاهی مواد موثر بر روان یا روانگردان نیز می گویند.مواد موثر بر روان موادی هستند که وقتی وارد بدن می شوند هوشیاری و حالت روانی را تغییر می دهند این مواد از روزگاران قدیم به شکل داروهای درمانی، محلول ها، گیاهان و غیره مورد استفاده قرار می گرفتند .
اختلالات ناشی از مصرف مواد مخدر
الف: مسمومیت مواد
مسمومیت مواد به اثرات روانی و جسمانی ناشی از مصرف اخیر مواد اطلاق می گردد که با دفع مواد از بدن فرد برطرف می شود.آثار مسمومیت مواد در افراد مختلف متفاوت است و به ماده مصرفی، مقدار مصرف شده، تحمل شخص و فاصله زمانی از آخرین مصرف بستگی دارد .
ب:محرومیت مواد
محرومیت مواد محرومیت یا ترک،عبارتست از نشانه ها و علایمی که بدنبال کم کردن یا قطع مصرف زیاد و مداوم یک ماده بروز می کند، بعد از بروز علایم نامطلوب محرومیت، فرد به منظور کسب آرامش یا اجتناب از این علایم برای استعمال مجدد مواد وسوسه می شود .
ج- اختلالات روانی ناشی از مواد
گروهی از اختلالات روانی با مصرف مواد مانند الکل، مواد افیونی و غیره رابطه دارد که شامل اختلال دلیریوم، زوال عقل،فراموشی،اختلال پسیکوتیک،خلقی،اضطرابی کنشی- جنسی و خواب می باشد،اختلالات ناشی از مصرف مواد به همراه اختلالات روانی ناشی از اختلالات جسمی قبلا تحت عنوان اختلالات روانی – عضوی طبقه بندی می شده اند اما در DSM-IV-TR واژه روانی عضوی حذف شده و این گونه اختلالات در بخش های دیگر آماده شده است مثلا دلیریوم، زوال عقل در بخش دلیریوم، زوال عقل و سایر اختلالات شناختی آورده شده است .
فرایند پرستاری در اختلالات مرتبط با مواد مخدر
بررسی:
بررسی و شناسایی مشکلات مصرف کننده مواد اغلب دشوار است . این بیماران معمولا از این که دیگران را در جریان مشکلات و مسائلشان قرار دهند واهمه دارند .هم چنین ، بیماران قابل اعتماد
نیستند .لذا جهت اخذ اطلاعات و تهیه شرح حال باید از سایر منابع مانند اعضای خانواده کمک گرفت بررسی بیمار از نظر وجود مشکلات طبی مربوط به مصرف مواد خصوصا از نظر احتمال ابتلا به ایدز -هپاتیت و سایر عفونت های ناشی از تزریقات آلوده ، دارای اهمیت زیادی است .هم چنین نیازهای فیزیولوژیک و روانی بیمار ، ضرورت دارد . باید الگوی سوء مصرف ، مثلا ، آیا مستمر استفاده میشود یا دوره ای ، و اینکه بدنبال سوء مصرف ، چه مشکلاتی در زندگی اجتماعی و خانوادگی او بوجود آمده است از قبیل کشمکش در خانواده ، مشکلات شغلی ، مشکلات قانونی و غیره مشخص شود .در بررسی باید ویژگی های مثبت بیمار که می توان درمان را بر آن استوار کرد مشخص نمود .
معاینه وضعیت روانی بیمار از نظر وجود اختلالات شخصیتی ، مانند اختلال شخصیت ضد اجتماعی ، مرزی و خود شیفته و سایر اختلالات روانی مانند اختلالات اضطرابی -خلقی و پسیکوتیک ضرورت دارد هم چنین شناسایی سیستم های حمایتی بیمار ، اینکه از چه کسانی میتوان در ترک بیمار از مواد ، کمک گرفت لازم است . از آزمونهای غربالگری برای تشخیص موارد مشکوک به سوء مصرف مواد می توان استفاده کرد .نکات اصلی که در بررسی و معاینه مبتلایان به اختلالات مرتبط با مواد باید مورد توجه قرار گیرد بصورت زیر می باشد .چه کسی بیمار را ارجاع داده ؟ نظر بیمار نسبت به مسأله چیست ؟ از درمان چه انتظاری دارد ؟ نظر اطرافیان نسبت به مسأله چیست ؟ مواد مورد مصرف چیست ؟ چه موقع مصرف مواد آغاز شده ؟ تعداد دفعات و مقدار مصرف سئوال شود .هر گونه دوران ترک در گذشته سوال شود . اقدامات درمانی گذشته سئوال شود .الگوی تاریخچه اشتغال بیمار بررسی شود .شیوه ارتباط فردی شامل تعداد و کیفیت دوستان و معاشرت های خانوادگی بررسی شود . وجود مشکلات قانونی بررسی شود . چگونگی گذراندن اوقات فراغت بررسی شود . بررسی موقعیت نهایی که بیمار معمولا مواد مصرف می کند و …..
تشخیص های پرستاری:
نمونه هایی از مشکلات بیماران وابسته به مواد که باید در تشخیص های پرستاری مطرح شود به شرح ذیل می باشند: مشکلات زیست شناختی، شامل:تغییرات حسی – درکی استعداد برای صدمه دیدن، نقص مراقبت از خود، اختلال عملکرد جنسی، استعداد برای عفونت، اختلال در الگوی خواب، اختلال در تغذیه، اختلال در آسایش و راحتی به صورت درد و اختلال در رشد و تکامل زیستی، مشکلات روانشناختی، شامل: تخریب ارتباطات، تطابق غیرموثر فردی،اختلال در پنداشت از خود،اضطراب، ترس، گناه، غم، ناامیدی، انزوای اجتماعی، اختلال در مسئولیت های خانوادگی، توانایی بالقوه برای خشونت، نقص در آگاهی، اختلال در فرآیند تفکر و اختلال در رشد و تکامل روانشناختی نمونه هایی از تشخیص های پرستاری، عبارتند از :
۱- تغییرات حسی – درکی – بینایی / شنوایی در ارتباط با محرومیت از مواد
۲- اختلال در تغذیه، کمتر از نیاز بدن در ارتباط با وابستگی الکل
۳- توانایی بالقوه برای خشونت در ارتباط با مسمومیت الکلی
۴- افزایش خطر صدمه دیدن در ارتباط با مسمومیت مواد
مداخلات:
مداخلات مربوط به تغییرات حسی – درکی افراد ممکن است هم بدنبال سوء مصرف و هم در جریان ترک الکل یا سایر مواد روانگردان دچار اختلالاتی در سیستم حسی -درکی گردند مانند:توهم و خطای درکی. از آنجا که بیمار ممکن است توهمات را واقعی بپندارد و براساس آن ها عمل کنند.(مانند واکنش های تهاجمی ناشی از توهمات آمرانه) پرستار باید بیمار را از نظر آسیب زدن به خود و دیگران تحت نظر داشته باشد .
مداخلات مربوط به اختلالات تغذیه ای:
همانطوری که قبلا گفته شد مصرف الکل جذب مواد مغذی مانند ویتامین ها و اسید آمینه ها را از روده کوچک مختل می سازد و به همراه عادات غذایی بد در الکلیک ها ممکن است به کمبود جدی ویتامین ها بخصوص ویتامین های گروه B منجر شود.
تدابیر لازم شامل:
رساندن مایعات، ویتامین ها و مواد مغذی می باشد رژیم غذایی پرکالری – کربوهیدرات های تقویت شده بامولتی ویتامین حائز اهمیت است. کم آبی بدن را با دادن مایعات از راه دهان یا انفوزیون وریدی، میتوان اصلاح نمود .
سایر اقدامات عبارتند از :
۱- ثبت دقیق مایعات خورده شده و دفع شده
۲- وزن کردن روزانه بیمار، به منظور بررسی میزان افزایش یا کاهش وزن
۳- فراهم کردن غذاهای مورد علاقه بیمار
۴- آموزش بیمار درباره اهمیت تغذیه کافی
۵- تأمین تغذیه کافی مانند غذاهای مقوی و پرکالری، مایعات برای بیماران در حال ترک از مواد مخدر نیز ضروری می باشد این بیماران ممکن است دچار اسهال شوند لذا تحمل غذاهای چرب را ندارند و مایعات و نمک کافی برای آنها مناسب تر است، برنج، نان توست شده، سیب، موز برای کاهش اسهال مفید است. باید مصرف غذا به مقدار کم و در وعده های زیاد باشد .
مداخلات مربوط به خواب:
کم خوابی و گاهی نیز بی خوابی در دوران ترک طبیعی است بهتر است به بیمار توصیه شود که در ساعات روز کمتر بخوابد و در طول روز خود را سرگرم کند تا شب ها بیشتر بخوابد این بی خوابی بتدریج رفع خواهد شد .
مداخلات مربوط به خشونت و آسیب زدن به خود و دیگران:
مداخلات مستلزم محافظت بیمار و ممانعت از آسیب زدن به خود و دیگران است برای این منظور باید محیطی امن برای بیمار فراهم شود و کلیه اشیاء خطرناک از دسترس بیمار دور نگه داشته شود .
تهیه کننده: فاطمه میرزایی
